Yalan Haber Nasıl Üretilir? Yalan Haber Nasıl Yayılır?

Yalan haberlere muhatap olmayanımız yok. Hemen her gün yalan haberlere muhatap oluyoruz. Yalan ve doğru her haberin sosyal medyada hızla yayılması ile birçoğumuz anında yalan habere muhatap oluyoruz. Haberin gerçekliğini sorgulamadığımızda yalan haberi gerçek zannediyoruz. Bu yüzden haberin doğruluğunu teyit etmek önemli.

Peki yalan haber üretimi ne zamandan beri var? Bunu tespit etmek mümkün olmasa da insanın olduğu tüm çağlarda yalan haberin yayıldığını düşünüyorum. İnsan ve Hayat Dergisi’nin Temmuz 2018 sayısını okurken yalan haber üzerine bir yazı ile karşılaştım. Yunus Özen Beyefendi tarafından kaleme alınan yazıda İbn-i Haldun’a göre yalan haber üretilmesinin altı sebebine de yer verilmiş. İbn-i Haldun’dan alınan bu altı yalan haber sebebi şu şekilde:

1. Taklit: İbn-i Haldun, üç farklı haberci grubu ile ilgili tespitlerde bulunur. Birinci grup gördüklerini kaydederek anlatanlardır. İkinci grup, bu haberlere yalan yanlış eklemeler yapan ve yayan insanlardır. Üçüncü grup ise kendilerine ulaşan haberlerin doğru olup olmadığını sorgulamadan ve araştırmadan aktaran habercilerdir. Taklitçiler adını verdiği bu son grubunda ikinci grup kadar kabahati vardır. 
2. Taraflılık: Bir görüşe karşı taraftarlığı ya da önyargısı olan haberciler, kendi görüşlerine uyan haberleri hemen doğru kabul eder, diğerlerini ise göz ardı eder ya da reddeder. (Toplulumuzda en fazla karşılaşılan sebeplerden biri bu olsa gerek. Tuttuğumuzun tarafın yanlışlarını görmek istemiyoruz)
3. Haberin aktarıcılarına aşırı güven: Haberci, haberin kaynağına duyduğu aşırı güvenden dolayı haberi sorgulamadan doğru kabul eder ve iletir. (Bu madde ile alakalı sık geçtiğimiz aylarda sıklıkla karşılaştığım bir durum var: TV ekranlarında yetkili biri çıkıp bir kaç defa olmak üzere falanca ayda öğretmen ataması yapacağız dedi. Fakat dediği ayların hiç birinde atama yapılmadı. Ramazan Bayramı’nda memlekette atama bekleyen bir öğretmen arkadaşım bu yalan haberle alakalı soruya muhatap oldu. Adamın biri, falanca aylarda şu kadar öğretmen atandı. Sen atanamadın mı, diye dordu. Arkadaşım o aylarda öğretmen alımı yapılmadığını söyledi. Soruyu soran adam TV’de duyduğu haberlerin doğruluğuna o kadar inanmıştı ki, arkadaşım ve ben durumu anlattık. Adam ne kadar anladı orası malum.)
4. Habere olan aşırı güven: Haberlere yalan karışmasının sebeplerinden bir diğeri ise habere habere aşırı güvenmek, diğer metotlar çerçevesinde haberin doğru olup olmadığını kontrol etmemektir. 
5. Haberdeki inceliği anlayamamak: İbn-i Haldun’un üzerinde durduğu bir diğer konu; aktarıcı durumunda olan olan kişinin ulaşmış olduğu haberleri anlayıp yorumlayabilme ve haberdeki inceliği ortaya çıkarabilme yeteneğidir. Haberci, bilgi ve kapasitesi ile olayın ilk andaki görüntüsü ve ilk algılanandan farklı boyutlarını görebilmeli ve ona göre yorum yapabilmelidir. 
6. İnsani zaaflar: İbn-i Haldun haberlere yalan girme konusunda insanların bazı olumsuz taraflarının olduğuna dikkat çeker. Mal, makam, para vb. dünyalık şeyleri elde etmek için ortaya konan tutum ve davranışlar bunlardan birisidir. Ona göre her toplumda zengin, itibar sahibi, yönetici, hükümdar veya makam sahibi kişilerin yanı sıra dalkavuk insanlarda bulunur. Bu tür insanlar yüksek rütbe sahipleriyle çeşitli yollarla dostluk kurarlar. Bunu yaparken de makam sahiplerinin kötü yönlerini dile getirmez, onları överek sadece iyi yönlerini ön plana çıkarırlar. Bir nevi yalan haberci olurlar. 

Not: Bu yazı İnsan ve Hayat Dergisi Temmuz 2018 sayısından alınmıştır. Parantez içerisindeki yazılar benim yorumumdur. 

2018 © Arif Öztürk