Adam Olacak Çocuk Nasıl Anlanır?

Büyükler adam olacak çocuğu tespit etmek hususunda oldukça iddialı olurlar. Hal ve hareketlerinden bir çocuğun adam olup olmayacağı hükmüne varır; ‘Bu çocuktan adam olmaz’, ‘Bu çocuk büyük adam olacak’ kabilinden sözlerle verdikleri hükmü dile getirirler. Verdikleri hükmü destekler nitelikte bir davranışını gördüklerinde ise göğüsleri kabarır, ‘Ben söylemiştim, böyle olacağını’ derler. Bir çocuğun olumsuz davranışı karşısında sevinmenin mantıklı bir izahını bulmak mümkün olmasa da, adam olmayacağına hüküm verdiğimiz çocuğun olumsuz davranışı karşısında sevinmeye meyilli oluruz.

Bilmişliğin verdiği gurur ile göğsümüz kabarırken, yüzümüzden sevinç okunur.  Bir büyüğün adam olacak çocuğu bilip bilmemesi meselesinde 3 farklı durum ortaya çıkar:

• 1) Büyükler adam olacak/olmayacak çocuğu tespit etmek hususunda iyidirler. 
• 2) Büyükler muhatap çocukla ilgili hangi hükme vardılarsa çocuğun hal ve hareketlerinde o hükmü destekleyecek şeyler görürler. 
• 3) Çocuklar büyüklerin hükmünün haklılığını gösterir. Çünkü çocuk çevresinde gördüklerine göre davranır. Yani çevreden ne alıyorsa çevreye onu verir. Şimdi bu üç durumu izah edelim:

1) Büyükler adam olacak/olmayacak çocuğun tespitinde iyi olabilirler. Gerçekten böyle bir durum mümkündür. Yaşadıkları tecrübeler ile ‘feleğin çemberinden geçmiş olmakla’  adam olan/olmayan çocukların özellikleri hakkında bolca fikirleri olabilir. Her zaman doğru sonucu vermese de tecrübelerden hareketle yorumlar yapılabilir. Birçoğumuz tecrübelere dayalı yorumlar yaparız. Farkında olsak da olmasak da çoğu durumda tecrübelerimizden yararlanırız.

2) Hakkında olumlu yargılar beslediğiniz bir kişiyi gözünüzde canlandırın, neler görüyorsunuz? Yaptıkları arasında dikkatinizi çeken olumsuzluklar var mı? Yoksa hep olumlu özelliklerini mi görmeye meyillisiniz. Birçok insan hakkında olumlu yargılar beslediği kişinin olumsuzluklarını göremiyor. Mesela; hakkındaki hükmünüz olumlu olan 3 yaşlarında bir çocuk düşünün. Çocuk iki eliyle su bardağını kavramış, su içiyor. Minik parmaklarının arasından bardak kayıveriyor birden. Su yere dökülüyor. Çocuk mahcup oluyor. Tepkiniz ne olur? Aynı olayı hakkında olumsuz hüküm taşıdığınız çocuk için düşünün. Çocuk iki eliyle su bardağını kavramış, su içiyor. Minik elleri arasından bardak kayıveriyor birden. Tepkiniz ne olur? Birinci çocuk için çoğu kişi ‘kendi işini kendi görmeye çalışırken, ufak kazalar olabilir.’ şeklinde tepki verirken; ikinci çocuk için ‘beceriksiz, koca çocuk oldu, hala suyunu içemiyor.’ gibi yıkıcı tepkiler vermeye meyillidir. Bu durum zihne verilen komutlarla alakalı. Zihne verdiğimiz komuta göre bir olay içerisinde sadece olumlu ya da olumsuzu görmeye meyilli olabiliriz. Politikacılar ve reklamcılar bu durumu iyi bilirler ve bu durumdan faydalanmaya çalışırlar. Reklam yüzlerinin tanıdık/sevilen kişilerden olması aynı mantıktan hareketle olur. Adam olacak/olmayacak çocuk hükmünde de bu durum geçerli olabilir. Verdiğimiz hükme göre zihnimiz çocuğun davranışlarında olumlu/olumsuz özellikler arar. Kimi zaman bununla yetinmeyip çocuğun yaptığını çarpıtarak algılar. Bir çocuğun yaptığı saygısız bir davranışı ele alalım: O çocuk hakkındaki hükmünüz ‘adam olacak’ şeklinde ise, çocuğun saygısız davranışını anlık bir hata olarak görürken(mantığa bürüme);  çocuk hakkındaki hükmünüz ‘bundan adam olmaz’ şeklinde ise çocuğun saygısız davranışını saygısız çocuk şeklinde çocuğun kişiliğine genellersiniz(genelleme).

3)    ‘Bana bir düzine çocuk verin, onu istediğiniz insan haline getireyim: bir doktor, bir tüccar, hattat bir hırsız, bir katil...’ Bu sözler psikoloji literatüründe davranışçılık akımını başlatan John Watson’a ait. Çevrenin verdiklerinin çocuğun gelişimine etkisini vurgulayan iddialı bir cümle. Üçüncü olarak ele alacağımız durum Watson’un buradaki bakış açısıyla benzer. Çocuk çevresinde gördükleri doğrultusunda gelişim gösterir demiştik. Bunu biraz açalım: Bir büyük, bir çocuğa adam olacak gözü ile bakıyorsa çocuğa yaklaşımı olumlu olur, çocuğun olumlu özellikler geliştirmesi için yol gösterir.  Eğer adam olmayacak bakış açısıyla hareket ederse çocuğa yaklaşımı olumsuz olur. Bilerek ya da bilmeyerek çocuğu olumsuz etkiler. İki bakış açısı arasındaki fark davranışa şu şekilde yansır: Adam olacak çocuğa ‘böyle yap, şöyle davran’ şeklinde davranışın doğrusu gösterilirken; adam olmayacak çocuğa ‘böyle yapma, şöyle davranma’ şeklinde davranışın yanlış boyutu gösterilir. Yani birincide doğruya odaklanma varken, ikincide yanlışa odaklanma vardır. Birinci durumda çocuk doğru davranışı yani yapması gerekeni öğrenirken; ikinci durumdaki çocuk yanlışı yani neyi yapmaması gerektiğini öğrenir fakat yapması gerekeni öğren(e)mez. Bu sebeple çocuk yanlış bir davranışı yanlış bir davranışla düzeltmeye çalışır. Bu iki küçük öğrenme farkı davranışlarda büyük farklılıklara yol açabilir. Bununla alakalı yapılan araştırmalar da mevcuttur. (Bu araştırmalara bir örnek için bknz: Pygmalion Etkisi) Neticede büyükler kendi eylem ve söylemlerinin de bir sonucu olarak adam olacak/olmayacak hükümlerinde isabet etmiş olur.